Wilde planten in Brugge: Sint-janskruid

zaterdag 18 juni 2016

Sint-janskruid

Sint-janskruid - Hypericum perforatum

Het sint-janskruid is een plant uit de hertshooifamilie. De vaste plant komt van nature oorspronkelijk voor in Europa, maar is van daaruit verder verspreid.

Sint-janskruid is in alle Europese culturen een belangrijke plant en er zijn vele legenden aan de plant verbonden. In een aantal gevallen was het zelfs een cultusplant.

Sint-janskruid geniet tegenwoordig vooral bekendheid omwille van zijn antidepressieve eigenschappen. Het is een kruid dat van oudsher heel erg werd gewaardeerd, en waarover veel te vertellen valt.
De naam sint-janskruid is afkomstig van het feit dat de bloemen en de bladeren op 24 juni werden geplukt. Dit is de feestdag van Sint-Johannes de Doper, de dag waarop de zon op haar hoogste punt staat, en het ogenblik dat de plant de meeste geneeskrachtige substanties bevat. Het plantje heeft dus zijn bekende naam gekregen bij het intreden van het Christendom, maar daarvoor was het natuurlijk ook al bekend.

Zowel de Franse naam Millepertuis (mille apertures = duizend gaatjes), als het Latijnse achtervoegsel perforatum in de botanische naam, slaan op de schijnbare gaatjes in vooral de blaadjes van het kruid. Door de aanwezigheid van doorschijnende oliekliertjes schijnen er gaatjes in te zitten.

Voor ‘Hypericum’ vond ik als verklaringen dat het vertaald kan worden als ‘een geestverschijning te boven komen’, en dit zou gebaseerd zijn op de overtuiging dat het kruid zo schadelijk was voor kwade geesten dat het voldoende was om er even mee te zwaaien om ze te verjagen.

Een andere verklaring is dat de naam Hypericum’ verwijst naar de god Hyperion, vader van de zon in de Griekse mythologie. Een reden van deze verwijzing naar de zon is dat de bloemen zo schitterend geel zijn, en dat het kruid bloeit ten tijde van de midzomerzonnewende, de tijd dat de zon haar hoogste punt bereikt.

Sint-janskruid is een tot 70 cm hoge, overblijvende plant met kleine blaadjes en vertakte stengels met eindstandige bijschermen van goudgele bloemen.

De stengel is enigszins roodachtig. De bladeren bevatten doorschijnende oliekliertjes die, als de blaadjes tegen het licht worden gehouden, op gaatjes lijken. De bloemen hebben vijf kelkbladeren en vijf ongelijke kroonbladeren die ook bezaaid zijn met oliekliertjes. Bij fijnwrijven van de bloemen tussen de vingers komt een rode kleurstof te voorschijn. (zie foto)

Sint-janskruid wordt vaak aangeprezen als een zenuwtonicum, en wordt tegenwoordig vaak gebruikt bij milde tot matige depressies.

Verschillende stoffen in sint-janskruid kunnen verantwoordelijk zijn voor de aan toegeschreven antidepressieve effecten. De hypericinen worden als de belangrijkste psychoactieve stoffen in de plant beschouwd.

De samenstelling van de verschillende sint-janskruid preparaten varieert sterk. Sommige bevatten alleen hypericine, maar blijken toch werkzaam. Sint-janskruid remt, net als de conventionele antidepressiva, de neuronale heropname van serotonine, noradrenaline en dopamine.

In de behandeling van depressie is ondertussen al door tal van studies bewezen dat sint-janskruid, in een gestandaardiseerde dosis van 500 tot 800 mg droog extract, bij milde tot matig ernstige depressies even effectief is als een klassiek antidepressivum, doch met minder bijwerkingen die bovendien beter te verdragen zijn.

De werkzaamheid blijkt niet onder te doen voor de reguliere, synthetische antidepressiva. En het voordeel is dat het gewoon te koop is in de drogist. Men dient wél op te letten met gelijktijdige gebruik van andere geneesmiddelen.

Sint-janskruidproducten kunnen de werking van een aantal medicijnen beïnvloeden waardoor deze minder werkzaam worden. Dit geldt bijvoorbeeld de anticonceptiepil. Ook mag het absoluut niet worden gebruikt in combinatie met andere antidepressiva. Sint-janskruid zou ook invloed hebben op sommige tabletten die trombosepatiënten nemen om hun bloed te verdunnen. Lees daarom voor het gebruik de bijsluiter en vraag advies bij de apotheek of arts. Het kan overigens vier tot zes weken duren voor je het positieve effect van sint janskruid merkt.

Sint-janskruid wordt ook gebruikt als middel tegen stress en slapeloosheid, al zijn er ook aanwijzingen dat het - net als sommige conventionele antidepressiva - slapeloosheid kan veroorzaken. Depressie gaat vaak gepaard met slapeloosheid, vandaar dat het in deze gevallen wel slapeloosheid kan verlichten. Bij primaire slapeloosheid (dus niet als gevolg van een depressie) kan het averechts werken.

In de vorm van sint-jansolie kan het gebruikt worden tegen brandwonden en zonnebrand.

Onderzoek lijkt ook het vermoeden te staven dat sint-janskruid een belangrijke bijkomende behandeling kan zijn bij infecties met Herpes simplex, klierkoorts en griep. Welke dosering hiervoor gebruikt dient te worden moet echter nog nader bestudeerd worden. Door de combinatie van een antivirale met een antidepressieve activiteit wordt verondersteld dat het kruid ook zinvol kan zijn in de behandeling van het chronische vermoeidheidssyndroom. Maar vooral wordt tegenwoordig het eventuele gebruik van sint-janskruid bij de behandeling van HIV-infecties bestudeerd, hoewel voorlopig zonder duidelijk resultaat.

Sint-janskruid in legendes

De rode olie die de plant bevat heeft voor veel legendevorming geleid. Bij de oude Germanen zou het het bloed zijn geweest van Balder (Baldur), de Germaanse god van de natuur, de zomer en het licht, maar ook het bloed van Wodan nadat hij door een everzwijn was verwond.

De legende van Balder.

Balder, de Germaanse zonnegod, was door vrijwel iedereen zeer geliefd, en alle dieren en planten hadden gezworen hem nooit een haar te krenken… Alle levende wezens dus, behalve de maretak , die hield zich op dat ogenblik afzijdig. Loki, een van de andere goden, was behoorlijk jaloers op de populariteit van Balder. Hij maakte daarom een speer van een maretak, en gaf die aan Hodir, de blinde tweelingbroer van Balder, en hielp deze zijn speer te richten. Toen deze (zonder het doel te kennen) zijn speer gooide, werd Balder dodelijk verwond. Om Balder nooit te vergeten, lieten de andere goden vervolgens het Balderkruid, het St Janskruid, uit zijn bloed ontspruiten. Als je op de bloemknoppen knijpt, komt daar trouwens het bloed van Balder uit, en als je een blaadje tegen het licht houdt, zie je de gaatjes die door de speer zijn gemaakt.

Na de kerstening werd het verhaal van Balder vervangen door het volgende: Het kruid is ontstaan uit het bloed van Johannes de doper: Salomé, de dochter van Herodes, mocht van haar vader een wens doen. Haar moeder fluisterde haar in om het hoofd van Johannes de Doper te vragen. Zeer tegen zijn zin deed vader dit. De dochter doorprikte vervolgens de tong van Johannes met een haarspeld.

En soms wordt het sint-janskruid een bloem die aan het lijdensverhaal van Christus herinnert. Het bloed van Christus zit in de bloemknoppen en de vijf kroonblaadjes verbeelden de vijf wonden van Jezus. De zogenaamde gaatjes in de bladeren zijn de wonden veroorzaakt door de doornenkroon.

Een prachtige legende die bij het kruid hoort gaat als volgt:

Johannes stond net naast het kruis van Christus. Plots viel zijn oog op een bosje kruid dat aan de voet van het kruis stond te pronken. Er viel juist een druppel goddelijk bloed op. Johannes plukte het bosje en gaf de bloemen als laatste herinnering aan de vrienden van Christus. Als ze op de prille bloemen wreven, zagen ze inderdaad het bloed van hun meester te voorschijn komen.

Je kunt je indenken dat de duivel voor minder jaloers werd. Hij pakte een sleedoorntak met extra lange doornen eraan en geselde de plant tot hij dacht dat ze vernietigd was. Maar een kruid dat zo heilig is krijg je zomaar niet kapot. Het enige dat overblijft van de geseling, zijn de putjes, die je ziet als je het groene blad van het sint-janskruid tegen het licht houdt. Soms zie je de putjes van de geseling ook in de gele bloemen.

Het sint-janskruid in het volksgeloof

Het sint-janskruid werd in Europa algemeen aangewend tegen duivels en heksen. In de middeleeuwen werd de plant al ‘fuga daemonum’ of ‘duivelsvlucht’ genoemd. Het kruid werd vooral op de feestdag van Sint-Jan boven de deuren van huizen en stallen gehangen, of aan vensters vastgemaakt, om die plaatsen te zuiveren en de heksen en boze geesten te verjagen.

Maar het werd ook als amulet op de borst of gewoon in de handen gedragen, men at ervan, of men stak het onder een hoofdkussen.
Men plantte het op de vier hoeken van een woning of akker, dit alles om zich te beschermen tegen demonische invloeden.

Sint-janskruid is ook te beschouwen als een heksenplant, daar de heksen het op de vooravond van Sint-Jan (24 juni) gingen plukken. De plant speelde ook een rol in de vroegere heksenprocessen: men bereidde een drankje uit sint-janskruid en distelzaad, en gaf het aan de heksen te drinken, in de overtuiging dat hierdoor de macht van de duivel gebroken werd.

In veel landen was het ook een middel tegen onweer, hagel en ander ‘duivelswerk’. Daarvoor werd de plant kruisgewijs aan het raam vastgemaakt, onder de dakspar gelegd, of kransen ervan werden op het dak geworpen of bij zich gedragen. In Vlaanderen was het doorgaans de huisvader die het kruid op Sint-Jansavond op het dak van het huis en de stallen stak, of aan de zoldering hing.

Het sint-janskruid speelde ook een rol in tal van voorspellingen. Vooral in liefdesgissingen. Als men wou weten hoeveel kinderen men zou krijgen, plukte men een blad van het Sint-janskruid: zoveel gaatjes (doorzichtige olieklieren) als het heeft, zo groot zal de kinderzegen zijn. Opgehangen aan de muur van de slaapkamer deed het kruid een meisje dromen van haar aanstaande bruidegom.

De bloedrode olie van het sint-janskruid wordt ‘Johannesbloed’ genoemd en gold lange tijd als een wondermiddel. De rode kleurstof werd als een probaat middel tegen heksen beschouwd. De voorbeelden van het magische gebruik zijn legio. Doordat de plant ‘bloed’ afscheidt en ‘gaatjes’ in haar bladeren heeft, wordt ze al eeuwenlang gebruikt bij verwondingen en allerlei bloedingen.

Verder heeft de plant de reputatie om dik bloed te verdunnen en dient ze tegen bloedvloed. Wegens haar gele bloemen gold de plant ook als probaat middel tegen geelzucht en tegen bedwateren van kinderen. Het werd ook om de hals van kinderen gehangen om hen gedurende een heel jaar te beschermen tegen ziekte. Men geloofde ook dat een twijg rond de hals melancholie kon verdrijven. Tenslotte was het ook een bekend volksmiddel tegen de vallende ziekte.

Het Sint-janskruid in legenden, sagen en sprookjes

Twee botanische kenmerken van het sint-janskruid liggen aan de basis van een aantal legenden en sagen: het bloedrode sap dat bij kneuzing van de bloemknoppen vrij komt , en de bladeren die schijnbaar doorprikt zijn. Het rode sap wordt vaak in verband gebracht met het bloed van de H. Johannes de Doper. Volgens andere legendes ontsproot het sint-janskruid uit Christus’ bloed dat van het kruis op de plant druppelde.

De doorschijnende olieklieren op de bladeren zijn een andere bron van verbeelding. De duivel was jaloers op het sint-janskruid, omdat het zoveel magische kracht bezat. Daarom doorprikte hij op een donkere nacht de bladeren. Maar de opzet van de duivel mislukte: de plant bleef al haar goede eigenschappen behouden en verdreef zelfs de duivel, daarom noemde men haar dan ook ‘Jaagt-ten-duivel’.
(bron: Compendium van rituele planten in Europa – Marcel De Cleene en Marie Claire Lejeune)

Sint-janskruid wordt al zeer lang medicinaal gebruikt. Dioscorides, de belangrijkste arts van het oude Griekenland, gebruikte het bij de behandeling van heel wat verschillende aandoeningen.

In de middeleeuwen gebruikte men de plant bij de bereiding van verschillende remedies. Het kruid verspreidt bij het drogen een naar wierook zwemende geur. Deze geur werd beschouwd als aangenaam voor god, maar hij weert ook de duivels af.

Het uitdrijven van het kwaad (depressies) kan teruggevonden worden in moderne behandelingen op basis van sint-janskruid.
Volgens een legende zou iemand die voor het slapengaan op sint-janskruid trapte, de hele nacht door elfen wakker worden gehouden.

In het begin van de 16e eeuw was de beroemde Zwitserse arts Paracelsus (die de signatuurleer op schrift stelde) een voorstander van sint-janskruid voor de behandeling van wonden, omdat de plant zelf zoveel openingen of wonden vertoont. Ook zei hij dat men het kruid in de bloeitijd aan de boezem en in de handen moet dragen en het ’s nachts onder het kussen moet leggen, omdat God een groot geheim in het kruid gelegd heeft.

Andere toepassingen
Cosmetisch: In de cosmetische industrie worden extracten van dit kruid verwerkt in shampoos en haarlotions om afbreken van het haar tegen te gaan. Aftreksels van de bloeiende toppen en bladeren kunnen als toevoegsel aan het badwater worden gebruikt en werkt verstevigend voor de huid.
Verfstof: Zowel de bloeiende toppen als het gehele kruid worden gebruikt om stoffen te verven. Met bloeiende toppen geeft men wol een oranje-gele kleur, met het gehele kruid is het resultaat eerder citroengeel.

Opmerkingen i.v.m. Sint-janskruid:
Ps. 1 Niet gebruiken naast reguliere antidepressiva, niet gebruiken naast bloedverdunnende middelen, niet gebruiken naast de Pil, terughoudend gebruiken bij zwangerschap! Sommige mensen zijn allergisch, ze krijgen een fotosensibele reactie van de huid, rode, pijnlijke vlekken. Niet gebruiken bij mensen die digoxine en ciclosporine gebruiken, dit laatste middel wordt gebruikt om afstotingsreacties tegen te gaan na een transplantatie, verder wordt deze middelen ook voorgeschreven bij ernstige psoriasis of reumatische artritis. Ook met de combinatietherapie die momenteel voor HIV wordt gebruikt gaat het niet goed samen!

Ps. 2 De naam sint-Janskruid zie je vaak op verschillende manieren geschreven: Sint-Janskruid, Sint-janskruid, St.-Janskruid enz…
Volgens onze opzoekingen worden de namen van planten steeds met een kleine letter geschreven, behalve aan het begin van een zin. We houden het dus bij sint-janskruid.
Volgens onze opzoekingen worden de namen van planten steeds met een kleine letter geschreven, behalve aan het begin van een zin. We houden het dus bij sint-janskruid.