Heggenrank - Bryonia dioica

Heggenrank is lid van de Komkommerfamilie (Cucurbitaceae). Deze kennen we van de pompoen, watermeloen en natuurlijk van de komkommer maar dan zonder komkommers.  Integendeel de vruchten van deze plant zijn zeer giftige bessen.

We vonden dit exemplaar onder de nieuwe spoorbrug aan de Houtkaai.

De Nederlandse zegt het al:  deze plant klimt met hechtranken omhoog.  De gekrulde ranken, die aan een kurkentrekken doen denken,  wikkelen ergens omheen en zo klimt de plant omhoog.

Bryonia komt van Bruo/brúon (Grieks) en betekent "snel groeien",  wat het groeigedrag van deze plant benadrukt.  'Dioica' betekent tweehuizig omdat mannelijke en vrouwelijke bloempjes aan verschillende planten groeien. De witte heggenrank (Bryonia alba) verschilt alleen maar in een paar opzichten van de Bryonia dioica doordat hij eenhuizig is en de rijpe bessen zwart zijn in plaats van rood.

Het is een plant, die voornamelijk aangetroffen wordt in heggen en struwelen. De plant vormt onder de grond een grote, dikke,  knolvormige wortelstok, die in het voorjaar uitloopt met stengels, die zelfs enkele meter lang kunnen worden. Deze stengels dragen drie- tot vijflobbige bladeren, die verspreid op de stengels staan. De stengels bezitten naast de gewone bladeren ook nog de al vernoemde klimranken (zie foto).

De ene heggenrank springt eerder in het oog dan de andere.  Dat komt door bloemkleur en bloemgrootte. De helderwit-groene, grootbloemige plant is het mannetje, de bescheiden groene is het vrouwtje. Tweehuizig heet dat in botanische termen. Wie in de herfst tussen afstervend blad derode bessen ziet, heeft het vrouwtje gevonden. Zij is de enige uit de familie die geen komkommertjes draagt. Doordat die bessen giftig zijn stonden zij bekend als duivelsvoedsel.

Charlatans verkochten vroeger de dikke, gedraaide wortels van de heggenrank voor echte alruinwortels, waaraan magische krachten als afrodisiacum en als middel om onvruchtbaarheid bij vrouwen weg te nemen werden toegeschreven. De echte alruinwortel was echter duur en moest uit het oostelijke deel van het Middellandse Zeegebied worden ingevoerd.

In de wortels van de heggenrank zitten echter wel degelijk belangrijke stoffen, die ook nu nog in de homeopathie worden gebruikt.

De wortelknol bevat een laxeermiddel, dat zeer giftig is. Vanaf de veertiende eeuw is de heggenrank bekend als een tegengif tegen lepra. In de vlezige wortelstok zit een melkachtige vloeistof, die een walgelijke en bittere smaak heeft.  De plant werd gebruikt tegen hoesten, verstopping, hoofdpijn en reumatische pijn. Heggenrank was vroeger een favoriet medicijn van kruidendokters

De verse wortelstok van de “witte” heggenrank (Bryonia alba) vormt de basissubstantie van Bryonia.  In het voorjaar of in de herfst worden de, soms tot 2,5 kg wegende, bietachtige wortels opgegraven en meestal vers verwerkt. Gedroogde wortels zijn minder krachtig.

Voor de homeopathische oertinctuur worden de verse, vlak voor de bloei uitgegraven wortels gebruikt. Van de oertinctuur bereidt men vloeistoffen, korrels en tabletten. Veel toegepast worden D6 druppels.

 

Het middel ontleent zijn geneeskrachtige werking o.a. aan de aanwezigheid van een groot aantal werkzame stoffen zoals bryoside, antrachinon, polysacchariden, organische zuren, looistoffen en kleurstoffen. In de homeopathie behoort Bryonia tot de acute middelen.

Bryonia is wel een geneeskrachtige maar ook een zeer giftige plant en wordt dus nu niet meer toegepast in de natuurgeneeskundige fytotherapie. Het is wel een voorbeeld van een plant die - ondanks zijn gevaarlijke werking - in het verleden toch veel gebruikt geweest is.

Bij acute reumatische klachten en ontstekingen van de slijmvliezen o.a.  werden goede resultaat geboekt worden. Ook bij gangreen en zweren werd Bryonia vaak gebruikt.

Zo schrijft Dodonaeus (Dodoens)  'het treckt af die taeye fluymen/ ende doet die urine lossen/ ende es seer goet om die herssenen/ borste ende die inwendige leden van fluymen ende groven taeyen vochticheden te suyveren ende te reynighen'.

Verder vermeldt hij het ook nog tegen epilepsie 'die wortel van Bryonia alle daghen een jaar lanck duerende ontrent een vieren deel loots inghenomen gheneest die vallende sieckte'.

Ook was het goed voor een verstopte milt, bracht het de menstruatie op gang en was ook heilzaam voor de huid. Of zoals hij schrijft 'die wortel van Bryonia reynicht oock die huyt/ ende doet die rimpelen ende fronsen vergaen/ ende verdrijft dat sproet litteken/ ende alderhande vlecken ende masen met meel van Erven (erwten) ende van Foenum Graecum (fenegriek) daer op ghestreken'. Een anti-rimpelcrème avant la lettre dus.

 

Voorzichtigheid is echter geboden. Men moet kinderen vooral waarschuwen voor de aanlokkelijke rode bessen. Het eten van ca. 15 bessen kan bij een kind reeds de dood veroorzaken. 

Konden de mensen vroeger dan meer aan dan nu? Was de dosering anders? Of keek men niet zo nauw en was het er op of er onder? Het was in ieder geval niet zo dat Dodoens de gevaren van Bryonia niet kende. Zo schrijft hij: ”Die wortel van Bryonia duer huer fortselijcke cracht beruert die maghe ende die inwendighe leden seer ende daer en boven es die Bryonie met bladeren, vruchten, stelen ende wortelen in alder manieren seer quaet den bevruchten vrouwen tzy bereyt oft onbereyt…”

Vroeger gebruikten apothekers en kruidendokters vooral de dikke wortel.  Er werd  een laxeermiddel uit bereid. De patiënt die door nier- of hartkwaal last van weefselvocht had, holde een raap uit, vulde het gat met kandijsuiker, zette de afgesneden top er weer op en bewaarde de wortel op een vochtig plekje in zijn huis. Nam hij na een dag om de twee uur een lepel van dit suikerwater, dan kwam het vocht wel los. Dergelijke geneeskundige toepassing lijkt niet ongevaarlijk omwille van de agressieve, giftige werking van de plant. Het geeft ook aan dat er in het verleden wel vaker gevaarlijke planten gebruikt werden. Of konden de mensen in de Middeleeuwen meer verdragen?

Wat er ook van zei, vandaag gebruiken wij Bryonia niet meer in de fytotherapie. Wel is het nog een veel gebruikt homeopathisch middel.

Disclaimer bij het gebruik van deze blog:
"Wilde planten in Brugge" is niet verantwoordelijk voor eventuele schade, van welke aard dan ook, als gevolg van het gebruik van planten voor medische of culinaire doeleinden.  “Wilde planten in Brugge” kan niet aansprakelijk gesteld worden voor aanspraken die voortkomen uit de verkeerde determinatie van een kruid of het verkeerde gebruik ervan in de ruimste zin van het woord. Dit artikel vervangt niet het deskundig advies van een arts of een erkend fytotherapeut.