Dat planten vaak niet kieskeurig zijn om ergens een plekje onder de zon te vinden hebben we de voorbije weken al vaak geïllustreerd. Zelfs ‘bomen’ groeien soms waar je ’t nooit verwacht. Maar een ruwe berk die zomaar tussen de plaveien van een voetpad opschiet daar kijk je toch van op. Deze jonge telg vond ik in de Jeruzalemstraat te Brugge.
Het is de eerste boom in Noord-Europa die in het voorjaar uitloopt, wat hem in verband brengt met de terugkeer van de lente. Slavische mensen zagen de berk als een voorbode van de lente en voor hen was de boom het symbool van de eeuwigheid.
In de Noorse mythologie is de boom toegewijd aan Thor, de god van oorlog en bliksem. Men weet ook dat de berk in de Russische folklore een belangrijke rol speelt. De Russen beschouwen hem als de bron van alle licht. Zijn schors ontvlamt inderdaad gemakkelijk en wordt gebruikt in toortsen.
Voor de Siberische sjamaan was de berg ook een belangrijk element in zuiverings- en initiatieriten.
In Wallonië kent men nog de ‘mirakelboom’ van Sint-Hubertus. Nabij het heiligdom stond vroeger een enorme berk. Men beweerde dat de hondsdolheid altijd heerste aan de kant waar de boom bloeide.
In de Iers-Keltische heilige kalender staat de berk in verband met de wedergeboorte van de zon. Vooral op het feest van het licht (2 februari, nu Maria-Lichtmis) wordt hij geëerd.
In de Keltische mythologie is berk ook een lenteboom en symboliseert hij vernieuwing en zuivering. Berk is de eerste boom van de Ogham, het Keltische boomalfabet. Het werd gevierd tijdens het festival van Samhain (wat nu Halloween is). Samhain was het begin van het Keltische jaar, toen zuivering belangrijk was en men bundels berkentakjes gebruikte om de geesten van het oude jaar te verdrijven. Daar bestond ook de gewoonte om de doden met berkentakken te bedekken. Dit was een verwijzing naar het ‘andere leven’ dat de overledene wachtte. Tuinders gebruiken nog steeds de bezem om hun tuinen te 'zuiveren', en berken waren ook de bezemstelen van de heksen. Ze gebruikten ze tijdens hun sjamanistische vluchten, soms na het gebruik van extracten van de vliegenzwammen die in berkenbossen werden gevonden.
De berk heeft ook sterke connecties met de vieringen van Beltane. Dit was de tweede zomerhelft van het Keltische jaar (tegenwoordig gevierd als 1 mei). Mensen stookten vuren met berken en eiken, en een berk werd vaak gebruikt als, soms levende, meiboom. Aangezien berk een van de eerste bomen is die in blad komt, is hij een voor de hand liggende keuze als symbool van de lente.
In de Germaanse traditie wordt de berk als een wereldboom voorgesteld, zoals in één der verhalen over de ‘laatste slag’, waarin gezegd wordt dat die bij een berkenboom zal gestreden worden.
Liefdes- en vruchtbaarheidsgodinnen, zoals de Noord-Europese Frigga en Freya, hebben sterke associaties met berk. Eostre - van wie we het woord Easter afleiden - was de Angelsaksische godin van de lente. Ze werd gevierd rond de berkenboom tussen de lente-equinox en Beltane.
Heksen en boze geesten zouden door berkentwijgen worden geweerd. Soms stak men berkentwijgen op de staldeuren om de heksen te beletten de stallen binnen te komen. Er werd namelijk aangenomen dat de heksen eerst de berkenblaadjes moesten tellen vooraleer zij naar binnen kunnen. Die klus nam echter zoveel tijd in beslag dat ze het niet voor zonsopgang geklaard kregen.
De berk werd in heel Europa algemeen beschouwd als een beschermer tegen het duivelsoog en de bliksem. Vooral de twijgen gebruikt op Pinksteren of op Sacramentsdag werden als bijzonder werkzaam beschouwd. In Vlaanderen plaatste men de ‘schutsmei’; vaak een jong berkenboompje, dat voor de ingang van de huizen werd geplant, om zegen in het huis te brengen en het kwaad af te weren.
Opgedragen aan de maan, of soms aan zowel de zon als de maan, vanwege zijn iriserende uiterlijk, is de afbladderende gekrulde schors eigenlijk licht ontvlambaar en werd (wordt?) hij gebruikt in fakkels. Zo wordt de berk al lang geassocieerd met rituelen en overtuigingen rondom licht.
In sommige delen van Europa stond de berk bekend als de 'roede des levens' en de bruid en bruidegom werden vaak gevraagd om over een berkenpaal te stappen bij het betreden van hun nieuwe huis, in de hoop dat dit zou helpen bij het stichten van een gezin.
De doden daarentegen waren vaak bedekt met berkentakjes - misschien ter bescherming tegen het kwaad?
Bron o.a. : Compendium van rituele planten in Europa, Marcel De Cleene en Marie Claire Lejeune, Mens & Cultuur uitgevers NV, 1999
https://www.anniepannie.nl/berkje-bruisend-berkensap/
https://stadstuinieren.nl/wildplukken/tap-boomsap/
https://farm.coop/nl/vier-de-lente-met-vers-berkensap/
Disclaimer
"Wilde planten in Brugge" is niet verantwoordelijk voor eventuele schade, van welke aard dan ook, als gevolg van het gebruik van planten voor medische of culinaire doeleinden. “Wilde planten in Brugge” kan niet aansprakelijk gesteld worden voor aanspraken die voortkomen uit de verkeerde determinatie van een kruid of het verkeerde gebruik ervan in de ruimste zin van het woord. Dit artikel vervangt niet het deskundig advies van een arts of een erkend fytotherapeut.